Η εκκλησιαστική τέχνη στη περιοχή τής Σπερχειάδας

Γεώργιος Κακαβάς , Νικόλαος Κύρκος , Αλεξία Υφαντή
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ1830-1940

Η ανάγκη για συνεχή εµπλουτισµό των υπηρεσιακών αρχείων και συστηµατική καταγραφή των µνηµείων που υπάγονται στην αρµοδιότητα της 13^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων οδήγησε την άνοιξη του 18 στη συνεργασία της µε το ∆ήµο Σπερχειάδας για την καταγραφή και ηλεκτρονική καταχώρηση των ναών της περιοχής- Τα αποτελέσµατα της έρευνας καταγράφονται συνοπτικά στην παρούσα δηµοσίευση και αφορούν στην εξέταση των σηµαντικότερων ναών που ανεγέρθηκαν εντός των οικισµών και στην ύπαιθρο από τη σύσταση του Νεοελληνικού κράτους µέχρι το ξέσπασµα του Β΄ Παγκο,σµίου Πολέµου µια ταραχώδη ιστορική περίοδο µε καθοριστικά γεγονότα που αναδιαµόρφωσαν και εκσυγχρόνισαν ταχύτατα τις κοινωνικοοικονοµικές δοµέςτης χώρας µορφοποιώντας παράλληλα και την πολιτιστική της ταυτότητα. Ο τέως Καποδιστριακός ∆ήµος της Σπερχειάδας που περιελάµβανε 22 δηµοτικά διαµερίσµατα και 13 οικισµούς εκτεινόταν µέχρι το δυτικό πέρας της κοιλάδας του Σπερχειού ποταµού ο οποίος αποτελούσε και το βόρειο όριό του-Οι παραπόταµοί του Ίναχος και Ρουστιανίτης τον όριζαν ανατολικά και δυτικά αντίστοιχα και η οροσειρά των Βαρδουσίων νότια- Στο µέσο περίπου αυ-

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Πολλοί είναι αυτοί που µε διαφορετικό τρόπο ο καθένας βοήθησαν στην υλοποίηση της επίπονης και απαιτητικής αυτής έρευνας- Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον φίλτατο κ- Αθανάσιο Μαγουλά δηµοτικό σύµβουλο και εµπνευστή της έρευνας στον τότε δήµαρχο Σπερχειάδας κ- Νικόλαο Τζιβελέκα στους πάντα πρόθυµους δηµοτικούς υπαλλήλους κ.κ. Νικόλαο Γκόγια Παναγιώτη Καραγεώργο Μαρία Μίχου Ηλία Μπήτο Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνο Παπακώστα Κωνσταντίνα Τουρλάκη και Νικόλαο Τυραϊδή στους εφηµέριους των εκκλησιών που επισκεφθήκαµε καθώς και στους επιτρόπους που µας καλοδέχθηκαν- Από το προσωπικό της 24ης

Ε.Β.Α , ευχαριστούµε για την πολύτιµη συνεισφορά τους τον ιστορικό Θοδωρή Δηµητρόπουλο την αρχιτέκτονα Χριστίνα Βασιλοπούλου και τον πολιτικό µηχανικό Κωνσταντίνο Λέλη Για παραχώρηση συγκριτικού υλικού ευχαριστίες οφείλονται στην προϊσταµένη της 19ης

Ε-Β-Α- Κρυσταλλία Μαντζανά και στην αρχιτέκτονα Στυλιανή Λαφαζάνη

Δ Καπνιάς- Η κοιλάδα του Σπερχειού στο χωροχρόνο Πάτρα 2000 54-59-62
Αλλιώς Βίστρι(τ)ζα,Ξηριάς η Ελλάς
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
τής περιοχής υψώνεται το όρος Γουλινάς, ανάμεσα στις οροσειρές Οίτη, Οξυά, Τυμφρηστό και Βαρδούσια. Από την πληθώρα των ιστορικών αναφορών το σημαντικό αριθμό των αρχαιολογικών χώρων και τοπωνυμίων και τα ελάχιστα ανασκαφικά δεδομένα, μαρτυρείται η αδιάλειπτη κατοίκηση του ευρύτερου χώρου της Σπερχειάδας, που οφείλει την ονομασία της στην αρχαία πόλη των Αινιάνων Σπέρχεια ή Σπερχειαί, τουλάχιστον από τη μυκηναϊκή περίοδο έως και τους νεότερους χρόνους. Πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν την περίοδο της τουρκοκρατίας, είτε κοντά σε παλαιότερους ερειπωμένους, όπως το Γαρδίκι, το Μούστροβο (Περιβόλι) , η Σέλιανη (Μάρμαρα), το Αγά (Σπερχειάδα) και το Παλαιόβραχον (Παλαιοβράχα), είτε μεταφερμένοι σε νέες θέσεις ή επεκτεινόμενοι από την εγκατάσταση ομάδων Ηπειρωτών, κυρίως Σουλιωτων, κατά την περίοδο των ανελέητων διωγμών του Αλή πασά στο τέλος του

3- Για την ιστορία της περιοχής, βλ- F-C-H-L- Pougueville Voyage de la Grece.Avec cartes vues et figures.Deuxieme edition revue corrigee et augmentee IV Paris 1826 68-70 Ι. Βορτσέλας, Φθιώτις, η προς Νότον της Όθρυος, ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, εν Αθήναις 1907 90-91 482-486

Τρ. Παπαναγιώτου. Ιστορία και μνημεία της Φθιώτιδας. Αθήνα 1971 233- 238

I.Γ. Γιαννόπουλος, Η Διοικητική οργάνωσις της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν 1393-1821 .Εν Αθήναις 1971 102-105

Τρ. Παπαναγιώτου. Η Φθιώτις στο ’21. Αθήνα 1971, 23-33.

Α.Λάμπου, Ιστορία Φτέρης Φθιώτιδας, Αθήνα 1973 σποραδικά.

Γ. Σκούρας , Η μάχη της Σέλιανης. Φθιωτικά Χρονικά 8 (Λαμία 1987) 89-92

Κ. Φλώρου, Η Επαρχία Φθιώτιδας, Λαμία 1988,89-92

Ι.Α. Καραχρήστος , Συμβολή στη μελέτη της ιστορίας της Φθιώτιδας κατά την ύστερη τουρκοκρατία. Φθιωτικά Χρονικά 13. (Λαμία 1992 ) 36-56

Κ. Καλέντζου-Τερλιάμη, Μεσοποταμία (Χαλίλη) Φθιώτιδας Λαμία 1995 7-46- 60-97

Β. Κ. Κανέλλος Η Σπερχειάδα- Ιστορική, κοινωνική και οικονομική μελέτη, Σπερχειάδα 1997 11-66

Δ- Καλτσάς, Πουγκάκια το χωριό μου. Λαμία 2003 σποραδικά.

Κ. Τριανταφύλλου. Τα Καμπιά- Αφιέρωμα. Αθήνα 2003

Ν. Παπανικολάου. Αργύρια- Ένα όμορφο χωριό της Δυτικής Φθιώτιδας, Λαμία 2005 ,115-117

Β. Σταμοκώστας. Ελλάδα πατρίδα μου, Φτέρη χωριό μου. Αθήνα 2005 12-130

Β.Κ. Κανέλλος. Ο Γουλινάς και τα χωριά του- Ιστορικό και λαογραφικό οδοιπορικό στο Δήμο Σπερχειάδας, Σπερχειάδα 2006 25-100

Φ.Δακορώνια, Μάρμαρα- Τα υπομυκηναϊκά νεκροταφεία των τύμβων. Αθήνα 1987 9-95-96

Π.Α.Πάντος. Αρχαιολογικά ευρήματα από την ΝΔ Αινίδα- Περιβόλι Φθιώτιδος. Πρώτη Παρουσίαση στο 9o Διεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Θεοχάρη 'Βόλος 1987 – Πρακτικά, Αθήνα 1987 41-42

Μ.Φ.Παπακωνσταντίνου.Η κοιλάδα του Σπερχειού από τους αρχαϊκούς στους ρωμαϊκούς χρόνους≫ στο Ημερίδα Σπερχειός 2000 στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος LIFE 4 Μαΐου 1995. Πρακτικά Αθήνα 1995 41-42

Β.Συθιακάκη-Κριτσιμάλλη.Ιστορική τοπογραφία της Φθιώτιδας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο στο Α΄ Συνέδριο Φθιωτικής Ιστορίας 3-4 Νοεμβρίου 2001 Πρακτικά, Λαμία 2002 48-51,63-64.

Γ. Κακαβάς – Π. Παπαγεωργίου,Ανασκαφική έρευνα στο ναό Αγ. Παντελεήμονα Κλωνίου,στο Ανασκαφικό έργο 2000-2010 της 24^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (υπό έκδοση)

4- Σημαίνει <<το χωριό του Αγά>> αφού ήταν μέχρι την Απελευθέρωση η έδρα του Τούρκου Αγά της περιοχής.

18 Αι. όπως το Κλωνί και η Φτέρη.

Μετά τη δημιουργία του Νεοελληνικού κράτους και μέχρι τον Εμφύλιο αποτέλεσαν ακμάζουσες πληθυσμιακά και οικονομικά κοινότητες αποτελούμενες κυρίως από γεωργούς και κτηνοτρόφους.Η περιοχή ήταν μέχρι πρόσφατα γεωγραφικά απομονωμένη εξαιτίας της καθυστέρησης στην ανάπτυξη του τοπικού οδικού δικτύου, ωστόσο μερικοί οικισμοί όπως το Γαρδίκι τα Πουγκάκια ή τα Χάνια Καμπιών, υπήρξαν κομβικά σημεία στον έλεγχο των ορεινών διαβάσεων προς τη Ναυπακτία και την Ευρυτανία.Τα ιστορικά ίχνη και η βαθιά θρησκευτική πίστη των κατοίκων αποτυπώθηκαν στο μεγάλο αριθμό ναών και ξωκκλησιών που ανήγειραν στα χωριά και σε επιλεγμένες θέσεις στην ύπαιθρο, εκεί όπου υπήρχαν ερειπωμένοι οικισμοί ή διαλυμένες μονές. Αξίζει να αναφερθεί ότι αρκετά ξωκκλήσια της περιοχής κτίστηκαν ύστερα από κάποιο σχετικό όνειρο ή όραμα. Ο Ιωάννης Κουτσούκης του Θωμά, μετά από όνειρο ανεγείρει το 1914 το ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου στη θέση Βλάχικο Πουγκακίων μαζί με τα αδέλφια του Κωνσταντίνο, Δημήτριο Φίλιππο και Αθανάσιο, ενώ το 1918 πάλι μετά από όνειρο ανεγείρει μόνος του αυτή τη φορά το ξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στη θέση Ζηρέλια Πουγκακίων.

Η έρευνα επικεντρώθηκε στους 12 μεγαλύτερους οικισμούς της Σπερχειάδας,όπου και καταγράφηκαν 84 ναοί , από τους οποίους σχολιάζονται οι σπουδαιότεροι. Διαπιστώθηκε ότι αυτοί, σχεδόν στο σύνολό τους, έχουν δεχτεί μεταγενέστερες, διαδοχικές, ακαλαίσθητες επεμβάσεις και κακότεχνες προσθήκες, που επιβαρύνουν τη λιτή όψη τους, ενώ δεν σώζεται κανένας ναός προγενέστερος του 1830 εξαιτίας ιστορικών συγκυριών και έντονων γεωλογικών φαινομένων, κυρίως σεισμών και κατολισθήσεων. Ο επικρατέστερος αρχιτεκτονικός τύπος για τους ναούς του 19^ου αι. είναι η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με 10 παραδείγματα στην εξεταζόμενη περιοχή. Σε αυτόν ανήκουν οι προ-

6- Σταμοκώστας, Φτέρη 74,76 – Κανέλλος, Ο Γουλινάς 50-63 - Ενδεικτικά στοιχεία της εγκατάστασης Σουλιωτών προσφύγων στο Κλωνί παραμένουν τοπωνύμια 'Κιάφα και οικογενειακά επίθετα 'Φαρμάκης - Δημουλάς

7- Σταμοκώστας, Φτέρη 32+ 317- Κανέλλος, Ο Γουλινάς 44+ 46+ 61.

8 - Δ. Θ. Νάτσιος, Ενορίες και Εφημέριοι της Επισκοπής Ζητουνίου κατά το 1834 Φθιωτικά Χρονικά 5 'Λαμία 1984 41-57 Θ.Α. Λαϊνάς Τα Φθιωτικά Μοναστήρια μέσα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, Φθιωτικά Χρονικά 5 Λαμία 1984 13,15,21,26,27 Νάτσιος Φθιωτική Βιβλιογραφία Α΄ 'Εκκλησιαστική – Μοναστηριακή 1778-1983 Φθιωτικά Χρονικά 5 Λαμία 1984 41-57 Θ- Σιμόπουλος, Παλαιοχριστιανικά, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία Φθιώτιδας, Θεσσαλονίκη 1985 268-314-437-469

9- Για την ελλαδική ναοδομία της εποχής, βλ- Δ- Φιλιππίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική- Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη 1830-1980 σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, Αθήνα 1984 60,93-97,140-143 Γ- Πουλημένος, Η Ελλαδική ναοδομία την περίοδο του Νεοκλασσικισμού 1830-1912 τ- Α΄,Β΄, Αθήνα 1997 , σποραδικά.

Χ.Μπούρας, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2001 267-268-274

γενέστεροι χρονικά ναοί, όπως ο Άγιος Γεώργιος 1842 (10) στην Άνω Φτέρη (Εικ. 1) η Κοίμηση της Θεοτόκου '1851 στην Κολοκυθιά και ο Άγιος Αθανάσιος (1852) στο Αιγυπτοχώρι ή Γυφτοχώρι ('Άνω Καλλιθέα) (11) (Εικ. 2) αλλά και αρκετοί από αυτούς που ανεγείρονται μεταξύ του τέλους του 08^ου καΙ του α΄ μισού του 1^ου αι. όπως οι ναοί των Παμμεγίστων Ταξιαρχών (1878) στη Σέλιανη (12), του Αγίου Νικολάου στη Χομίργιαννη (Ανατολή) του Γενέσιου της Θεοτόκου στο Μούστροβο (13), του Αγίου Γεωργίου στην Κάτω Καλλιθέα, της Αγίας Παρασκευής στο Παλαιοχώρι (14) και του νέου Αγίου Νικολάου (τέλη 19^ου αιώνα) στο Αγά (15) (Εικ. 3), ο οποίος δεν ξανακτίστηκε μετά την πυρπόλησή του, στις 18 Ιουνίου 1944 από τα γερμανικά στρατεύματα και αποτελεί σήμερα ιστορικό διατηρητέο μνημείο (16) της ναζιστικής θηριωδίας που υπέστη η μαρτυρική πόλη της Σπερχειάδας (17)

Στις αρχές του 20^ου αι. μεγάλη διάδοση, κυρίως στους κοινοτικούς ναούς, γνωρίζει η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με περίγραμμα ελεύθερου σταυρού, με 18 καταγεγραμμένα παραδείγματα. Πρόκειται για έναν αρχιτεκτονικό τύπο αγαπητό στην περιοχή, ο οποίος συμβάλλει στη μερική αύξηση του κτιριακού όγκου και επιτείνει την εντύπωση της επιβλητικότητας των ναών. Εδώ ξεχωρίζουν οι ναοί του Αγίου Νικολάου του Νέου του εν Βουνένοις στη Μπρούφλιανη (Δίλοφο) (1889) (18), του Αγίου Νικολάου στα Αργύρια (1911) (19)

('Εικ. 4) , του

Θ. Σ-. Μαντοπούλου,Παναγιωτοπούλου, << Από τη μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στον κλασικισμό. Προσέγγιση στην εξέλιξη της τρίκλιτης βασιλικής κατά τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα >> στο: Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση VI ( 1453- 1850), Αθήνα 2002 83-110 (με αναλυτική βιβλιογραφία). Γ. Πουλημένος, Από τον χριστιανικό Παρθενώνα στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου, Αθήνα 2006 133 κ.εξ.

10- Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος

Σιμόπουλος, ο.π. 469
Σιμόπουλος, ό.π. 459
Σιμόπουλος, ό.π. 450
Σιμόπουλος, ό.π. 454
Ο Σιμόπουλος δέχεται εσφαλμένα σαν έτος ανέγερσης του ναού το 1908 ( Σιμόπουλος Μνημεία Φθιώτιδας 446-447 ) Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού και η επιγραφή του κωδωνοστασίου 1903 λειτουργούν ως terminus ante quem και τοποθετούν την ανέγερση του ναού στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αι. Τα σχέδια της αποτύπωσης του νέου Αγ- Νικολάου Σπερχειάδας

προέρχονται από τη μελέτη αποκατάστασης που εκπονήθηκε από την καθηγήτρια του Ε-Μ-Π- κα.Αικατερίνη Κρεμέζη και τους αναστηλωτές κ.κ. Δημήτριο Γιαννούλη και Αποστόλη Καμπούρη.

Πρόκειται για κηρυγμένο ιστορικό μνημείο του κράτους

( Υ.Α ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ32/ ΚΗΡ/20260/580/26/07/2000 , Φ.Ε.Κ- 1080/B/B1/Φ32/ΚΗΡ/20260/580/26.07.2000-ΦΕΚ.1080/Β/31/8/2000)

Στις 18-6-44 οι Γερμανοί σε μία από τις πολλαπλές επιδρομές τους στη Σπερχειάδα έκαψαν για τρίτη φορά 378 οικίες, ανατίναξαν δύο εκκλησίες και το Γυμνάσιο και σκότωσαν δεκάδες άμαχους (Κανέλλος, Σπερχειάδα 55. Ο ίδιος. Ο Γουλινάς 34, εικ. στη σ. 39
Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 439
Παπανικολάου, Αργύρια 115-116

Αγίου Αθανασίου (1912) στο Γαρδίκι (20), του κάτω Αϊ,Νικόλα στη Χαλίλη (Μεσοποταμία) (Εικ. 5) , του Αγίου Παντελεήμονα (1929) στο Κλωνί, του Αγίου Νικολάου στο Κυριακοχώρι και στα Πουγκάκια (1939) (21) (Εικ.6)- Ο ίδιος τύπος επαναλαμβάνεται και σε μονόκλιτους ναούς, με τέσσερα καταγεγραμμένα παραδείγματα, όπως ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (1891) στο πρώην κτήμα Μηνογιάννη στις Λευκάδες (Λευκάδα) (22) (Εικ.7) και των Αγίων Αποστόλων στο Πίτσι (1902). Στην περιοχή εντοπίζεται μία μόνο ξυλόστεγη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος, ο ναός του Αγίου Νικολάου (1863) στη Χαλίλη (23. Στην περιοχή απαντούν επίσης δύο παραδείγματα τρουλλαίων βασιλικών, οι ναοί της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα (1875) (24) ( Εικ.8), και στα Πουγκάκια (1895) (25)

(Εικ.9) Ο συνηθέστερος τύπος για τους μικρούς κοινοτικούς ή ιδιωτικούς ναούς κυρίως στην ύπαιθρο είναι ο μονόχωρος, σε πολλές περιπτώσεις δρομικός ναός. Από τους 27 και πλέον ναούς και ξωκκλήσια του τύπου αυτού που καταγράφηκαν αναφέρονται ενδεικτικά ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος ο εν Βουνένοις (1844) στη Στάγια (Πλάτανος) (26), ο Άγιος Ιωάννης (1868) στα Μάρμαρα (Εικ.10),

και η Κοίμηση της Θεοτόκου (1880) στο Νικολίτσι (27)

Τέλος απαντάται μόνο μία περίπτωση αγιορείτικου ή αθωνικού τύπου με τις χαρακτηριστικές πλάγιες κόγχες-χορούς, αυτή στο νέο καθολικό της μονής του Αϊ,Λια στο Παλαιοχώρι (28) που ξαναχτίστηκε το 1937 δυτικότερα της θέσης του αρχικού (Εικ.11) Η παλαιά μονή διαλύθηκε το 1835 με νόμο της Αντιβασιλείας, όπως συνέβη με το μετόχι του Αϊ,Λια, την Παναγία Ρού-

21 Θ.Ν. Καραγιάννης.<<Ναοί των Πουγκακίων>> Φθιωτικά Χρονικά 6 (Λαμία 1985 )90-94 Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 448

Σιμόπουλος, ό.π. 462.
Καλέντζου,Τερλιάμη, Μεσοποταμία (Χαλίλη) 72-85.
Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 553. Τα σχέδια της αποτύπωσης της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα παραχωρήθηκαν από το Αρχείο Συλλογής Αρχιτεκτονικών Μελετών της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε-Μ-Π-

Καραγιάννης, << Ναοί των Πουγκακίων>> 94-98. Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 448-
Ελ. Ρήγας, << Το άγνωστο μοναστήρι της Στάγιας , και η Στάγια >> Στερεά Ελλάς 372 (Ιούνιος 2000), 17/197/-19/199. Σταμοκώστας, Φτέρη 140. Κανέλλος. Ο Γουλινάς 130-131

Εικ. στη σ. 131.

Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 453.
Ι.Δ. Παπαναγιώτου, Ο Αϊ-Λιας του Παλαιοχωρίου, Αθήνα 1978 149-156 Λαϊνάς, Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 14,21,26 Σιμόπουλος. Μνημεία Φθιώτιδος 268-314-454.

Σταμοκώστας. Φτέρη 138-139. Κανέλλος. Ο Γουλινάς 130-131 εικ. στη σ. 131. Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες μεταβυζαντινές μονές της περιοχής που κατείχε σημαντική κτηματική περιουσία, πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια και ιερά λείψανα. Πυρπολήθηκε από τους Τούρκους το 1794. Από το κατεστραμμένο καθολικό διατηρείται in situ ως ιερό προσκυνηματικό κειμήλιο, η αγία Τράπεζα.

στιανη (Γενέσιο της Θεοτόκου) στα Κανάλια, που ξαναχτίστηκε το 193518 και με άλλες πέντε μονές από τις εννιά συνολικά του Φθιωτικού χώρου. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν και άλλες μονές στην ευρύτερη περιοχή (30) που αποτέλεσαν καταφύγιο κατατρεγμένων από την τουρκική θηριωδία πληθυσμών, κυρίως Ηπειρωτών και κλεφτών, και διαλύθηκαν πριν την Επανάσταση του 1821 όπως του Αγίου Νικολάου του Νέου στη Στάγια (31) του Αγίου Γεωργίου στην Άνω Φτέρη (32) και του Αγίου Παντελεήμονα στο Κλωνί (33).Μάλιστα, σε πρόσφατη ανασκαφική έρευνα στον περιβάλλοντα χώρο του τελευταίου, ήρθαν στο φως σημαντικά λείψανα του παλαιού καθολικού και ερείπια κελιών (34)

Στις περισσότερες περιπτώσεις η τοιχοδομία των ναών είναι επιμελημένη και εμφανής,όπως στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης (1889) (Εικ-12) ή στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου (1912) ενώ σε άλλες καλύπτεται από παχύ μεταγενέστερο επίχρισμα, όπως στην Κοίμηση Παλαιοβράχας (1875) και στον παλαιό Άγιο Νικόλαο στο Αγά (1836) ο οποίος ήταν μέχρι το 1927

ο κοιμητηριακός ναός του παλαιού νεκροταφείου της πόλης (35)

Τα υλικά δομής προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή, και είναι ασβεστόλιθος, σαπολίθι (ψαμμίτης), ενίοτε πωρόλιθος και άλλα κατάλληλα για λάξευση πετρώματα. Η χρήση μαρμάρου σπανίζει ή απουσιάζει. Καταγράφηκαν μαρμάρινα spolia στις λιθοδομές της Αγίας Σοφίας στη θέση Κορομπίλι Χομίργιαννης (1901) (Εικ-13) και του Αγίου Παντελεήμονα στο Κλωνί (1929) (36)

(Εικ-14) προερ-

29.Λαϊνάς, Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 13-21 . Σταμοκώστας, Φτέρη 139-140 .Κανέλλος, Ο Γουλινάς 129-130 εικ- στη σ. 130.

Λαϊνάς, Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 13-15,21,26-27. Νάτσιος, Φθιωτική Βιβλιογραφία Α΄ 41,57. Σταμοκώστας, Φτέρη 71, 74-76
Το καθολικό του 1884 που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού, ανακαινίστηκε στα 1906 (Ρήγας,<< Το άγνωστο μοναστήρι της Στάγια>> 17/197-19/199. Σταμοκώστας,Φτέρη 140. Κανέλλος, Ο Γουλινάς 130-131 εικ.131 )

Ο Σιμόπουλος ( Μνημεία Φθιώτιδος 450) φαίνεται να αγνοεί τη σχετική παράδοση για ύπαρξη βυζαντινής πιθανώς μονής στη θέση του Αγ- Νικολάου στη Στάγια.

Το καθολικό του 1843 που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού, ανακαινίστηκε στα 1915 ( Σταμοκώστας, Φτέρη 137-138 ) Κανέλλος, Ο Γουλινάς 133,εικ. στη σ.133)
Το παλαιό καθολικό του 1556, που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού,κάηκε από τους Τούρκους στα 1823, και η μονή έπαψε να λειτουργεί το 1827 (Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 467. Κανέλλος, Ο Γουλινάς 132-133, εικ. στη σ. 132 ) Στην ίδια θέση ανεγέρθηκε στα 1929 ξωκκλήσι.

34.Η ανασκαφή έγινε το καλοκαίρι του 2010 στο πλαίσιο εργασιών ανάδειξης του περιβάλλοντα χώρου του ναού, από τη συμβασιούχο αρχαιολόγο της 24^ης ΕΒΑ, Παναγιώτα Παπαγεωργίου με την εποπτεία του προϊσταμένου Δρ. Γεωργίου Κακαβά, βλ. Κακαβάς , Παπαγεωργίου, Ανασκαφική έρευνα στο ναό Αγ.Παντελεήμονα Κλωνίου (υπό έκδοση).

Το 1927 το νεκροταφείο μεταφέρθηκε στην Αγία Παρασκευή Σπερχειάδας και ως νέος κοιμητηριακός ναός χρησιμοποιείται εφεξής αυτός της Αγ. Παρασκευής (1920)

36.Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος 466 .Κανέλλος, Ο Γουλινάς 132-133.

χόμενα από παλαιότερους ναούς (37). Σε ναούς που ανεγέρθηκαν ή δέχτηκαν επεμβάσεις μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στο πρώην κτήμα Μηνογιάννη στη Λευκάδα (1891) (38) ή το Γενέσιο της

Θεοτόκου στο Μούστροβο (1935) χαρακτηριστική είναι η σύνδεση των γωνιόλιθων με μεταλλικά άγκιστρα, στις ακμές των τοίχων και στα περιθυρώματα.

Οι εξωτερικές επιφάνειες των κογχών του ιερού είναι συνηθέστερα ημικυκλικές (Εικ- 15 ) ή πολυγωνικές και σε πολλές περιπτώσεις διαμορφώνονται με τυφλά αψιδώματα, όπως στον Άγιο Αθανάσιο (1852) στο Γυφτοχώρι (Εικ-16) στον Άγιο Νικόλαο στη Χαλίλη (1860), στον Άγιο Νικόλαο το Νέο στην Μπρούφλιανη (1889), στον Άγιο Νικόλαο στο Κυριακοχώρι, στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο στη Λευκάδα (1891), και στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο (1931), στη Στάγια. Με σχετική συμμετρία ανοίγονται στις μακριές πλευρές των ναών τοξωτά, μονόλοβα, δίλοβα ή τρίλοβα παράθυρα και σπανιότερα ορθογώνια. Κυκλικοί φεγγίτες και παράθυρα διανοίγονται στις στενές πλευρές των ναών, συχνά πάνω από τις αψίδες και τις εισόδους.

Οι ναοί είναι κατά κανόνα ξυλόστεγοι με ενιαία δικλινή στέγη, μη ορατή εσωτερικά. Ως χαρακτηριστικό μορφολογικό γνώρισμα παραμένει, τουλάχιστον στους προ του 1915 ναούς, η απότμηση της κορυφής της στέγης στις στενές τους όψεις, η καλούμενη σκούφια (Εικ- 17) . Οι απολήξεις των στεγών στις κεραίες των ναών με περίγραμμα ελεύθερου σταυρού, άλλοτε φέρουν σκούφια και άλλοτε αέτωμα, όπως στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Λευκάδας και στον Άγιο Νικόλαο Πουγκακίων. Οι παλαιότεροι ναοί καλύπτονταν με σχιστόπλακες, που αντικαταστάθηκαν στη συνέχεια με κεραμίδια ή τσίγκο, με εξαίρεση τους ναούς του Προφήτη Ηλία στο Κυριακοχώρι (1916) και στο Παλαιοχώρι (1937) οι οποίοι παραμένουν καλυμμένοι με πλάκες. Χαρακτηριστική είναι η απουσία εξωτερικών στοών στις βασιλικές. Σε μία μόνο περίπτωση μαρτυρείται η ύπαρξη εξωτερικών στοών με λίθινους πεσσούς, στο ναό του Αγίου Γεωργίου στη Φτέρη πριν από την ανακαίνισή του το 1915.

Τα περισσότερα κωδωνοστάσια των ναών είναι σχετικά πρόσφατες κατασκευές. Από τα παλαιότερα αξίζει να αναφερθούν το κωδωνοστάσιο του Αγίου Αθανασίου (1860) στο Γυφτοχώρι, που αποτελεί καθ’ ύψος προέκταση του δυτικού τοίχου και τα πυργοειδή κωδωνοστάσια του Αγίου Νικολάου (1860) στη Χαλίλη³⁶, της Κοίμησης (1898) στην Παλαιοβράχα, του νέου Αγίου Νικολάου (1903) στο Αγά (Εικ. 18), της Αγίας Τριάδας (1923-1924) στη Φτέρη³⁷ και του Αγίου Νικολάου (1933) στην Μπρούφλιανη.

Η ύπαρξη γυναικωνίτη στο δυτικό τμήμα των μεγαλύτερων βασιλικών ήταν σχεδόν γενικευμένη, αν και αρκετοί από αυτούς αφαιρέθηκαν μετά το 1950. Αντιπροσωπευτικοί γυναικωνίτες από τους εναπομείναντες απαντώνται στην Κοίμηση Κολοκυθιάς (1851) και Παλαιοβράχας (1875), στον Άγιο Νικόλαο στο Κυριακοχώρι, στον Άγιο Νικόλαο το Νέο στην Μπρούφλιανη (1889) και στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου (1912). Μόνο δύο από τα αρχικά λιθόστρωτα δάπεδα σώζονται in situ, αυτά της Αγίας Παρασκευής στην Παλαιοβράχα και του νέου Αγίου Νικολάου στο Αγά, που ποικίλλονται με ομφάλια στο μεσαίο κλίτος. Ο εσωτερικός χώρος των βασιλικών διαιρείται με πεσσοστοιχίες ή κιονοστοιχίες με μεγάλα φέροντα τόξα. Στους ναούς του πρώτου μισού του 19^ου αι. οι κύριες είσοδοι έχουν μνημειακή μορφή με μονολιθικά υπέρθυρα και παραστάδες, που φέρουν βάσεις και επίκρανα. Σε άλλες περιπτώσεις τα περιθυρώματα αποτελούνται από μεμονωμένους λαξευτούς λίθους και τοξωτά ή ευθύγραμμα υπέρθυρα.

Πολλοί ναοί φέρουν ανάγλυφες ή εγχάρακτες χρονολογίες και κτητορικές επιγραφές, όπως ο Άγιος Γεώργιος Άνω Φτέρης (1843)³⁸, η Κοίμηση Κολοκυθιάς (1851), ο Άγιος Αθανάσιος Γυφτοχωρίου (1852) (Εικ. 19), ο Άγιος Νικόλαος Χαλίλης (1860)³⁹, η Κοίμηση Παλαιοβράχας (1875), ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος Λευκάδας (1891), η Κοίμηση Πουγκακίων (1895)⁴⁰, η Αγία Παρασκευή Γαρδικίου (1898) (Εικ. 20), η Αγία Παρασκευή (1906) και ο Άγιος Νικόλαος Αργυρίων (1911)⁴¹, ο Άγιος Παντελεήμονας Κλωνίου (1929).

Στην εξωτερική όψη αρκετών ναών εντοπίζονται ενσωματωμένα σε διαφορετικά σημεία της τοιχοποιίας, συνήθως στα υπέρθυρα της κύριας εισόδου, στις γωνίες του κτιρίου ή πάνω από την κόγχη του ιερού, λιθανάγλυφες πλάκες⁴². Τεκμηριώθηκε η συνήθεια της δεύτερης ή επαναλαμβανόμενης χρήσης

Καλέντζου,Τερλιάμη, Μεσοποταμία (Χαλίλη) 72-85
Σταμοκώστας, Φτέρη 307-308
Σταμοκώστας, Φτέρη 289-293
Καλέντζου,Τερλιάμη, Μεσοποταμία (Χαλίλη) 72-85
Καραγιάννης, Ναοί των Πουγκακίων 90-98 Σιμόπουλος, Μνημεία Φθιώτιδος, 448
Παπανικολάου, Αργύρια 115-116
Ν.Κύρκος, << Η λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα λιθανάγλυφα της Δυτικής Φθιώτιδας >> Πυρφόρος 24 (Μάιος , Ιούνιος 1996), 61.

των λιθανάγλυφων του αρχικού ναού στον αμέσως νεότερο. Τέτοια περίπτωση αποτελεί ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στα Καμπιά, ο οποίος ανεγέρθηκε μετά το 1950 στη θέση του αρχικού ναού του 1897. Καταγράφη-καν δώδεκα λιθανάγλυφα με ποικιλία θρησκευτικών θεμάτων, όπως αναθηματική επιγραφή του 1897, μορφές του Χριστού, της Παναγίας, του Προδρόμου, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, το άγιο Δισκοπότηρο, σταυροί, αγγελικές μορφές και μία σπάνια περίπτωση μοτίβου για την περιοχή, ήλιος πλαισιωμένος από δύο ρόδακες. Επίσης, όταν αναδιαμορφώθηκε το λίθινο πεζούλι στον αύλειο χώρο του Αγίου Δημητρίου Φτέρης⁴³, βρέθηκαν και εντοιχίστηκαν πάλι σε αυτό τρία λιθανάγλυφα από τον ναό του 1897, που απεικονίζουν τον Χριστό, τη Σταύρωση και την κομμένη κεφαλή του Προδρόμου σε πινάκιο. Στον περίβολο του κοιμητηρίου στη Φτέρη υπάρχει εντοιχισμένη λιθανάγλυφη κτητορική πλάκα (1902)⁴⁴, που απεικονίζει την κεφαλή του Πρόδρομου πλαισιωμένη από τους δύο αρχαγγέλους. Στον Άγιο Νικόλαο Χαλίλης (1860) δια-κρίνονται δύο εντοιχισμένα λιθανάγλυφα⁴⁵, το πρώτο με τον άγιο Γεώργιο στη ΝΑ γωνία και το δεύτερο με δεόμενη μορφή στην αψίδα του ιερού. Πλούσιας θεματογραφίας είναι τα δώδεκα εντοιχισμένα λιθανάγλυφα στους Ταξιάρχες Σέλιανης (1878)⁴⁶, που απεικονίζουν ανθρώπινη κεφαλή, φουστανελοφόρο με γιαταγάνι, δύο παραστάσεις των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Εικ. 21), η μία με χρονολογία 1842, ανθοδοχείο, μορφές ζώων (πουλί που ραμφίζει φίδι), κυπαρίσσια και ρόδακες (Εικ. 22). Στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης (1889) καταγράφηκαν εννέα λιθανάγλυφα με μορφές αρχαγγέλων, τοποθετημένα ανά τρία στην τρίπλευρη κόγχη του ιερού. Εντυπωσιακή είναι η ολόσωμη μορφή του αρχάγγελου Μιχαήλ που βρίσκεται στη ΒΔ γωνία του ναού (Εικ. 23). Τέλος, τα περιθυρώματα της βόρειας εισόδου του ίδιου ναού κοσμούνται με λαϊκότροπες συνθέσεις, όπως αγγεία από τα οποία εκφύονται βλαστοί και κληματίδες, πτηνό που ραμφίζει, ρόδακες και χερουβείμ.

46.Σταμοκώστας, Φτέρη 299-302 εικ. στη σ.300 Το 1876 ανεγέρθηκε ο ναός στη θέση ξωκλησιού, από το συνεργείο του μάστορα Ρεγγίνα. Κατεδαφίστηκε και ξανακτίστηκε μετά

τις φθορές που υπέστη από τους σεισμούς το 1951. Το κωδωνοστάσιο ανεγέρθηκε μεταξύ 1927-1931 από τους τεχνίτες Γιάννη Φακούρα και Βαγγέλη Σακελλάρη από τη Φτέρη, Τσιρώνη και Κωνσταντίνου από την Παλαιοβράχα.

Σταμοκώστας, Φτέρη 309
Καλέντζου,Τερλιάμη, Μεσοποταμία (Χαλίλη81. Της ίδιας, <<Τα λιθανάγλυφα του Ι-Ναού Αγίου Νικολάου Μεσοποταμίας (Χαλίλης) Φθιώτιδος>> Φθιωτικά Χρονικά 23 ( Λαμία 2002) , 79-85

Ν.Δημητρακοπούλου-Σκυλογιάννη << Τμήμα μαρμάρινου αρχιτεκτονικού μέλους στη Συλλογή γλυπτών του Βυζαντινού Μουσείου. Μία προσέγγιση στη μαρμαρογλυπτική του Αιγαίου κατά τον 18^ο αιώνα >> στο¨΄ Θωράκιον. Αφιέρωμα στη μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη. Πρακτικά, Αθήνα 2004, 220-223 ( με αναλυτική βιβλιογραφία για το ανθρωπόμορφο ή ζωόμορφο προσωπείο στους μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους).

Ανάλογος διάκοσμος με επιμελέστερη κατεργασία απαντά στα περιθυρώματα της Κοίμησης Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα (1875), στο νότιο υπέρθυρο της οποί-ας απαντούν κτητορική επιγραφή, δάφνινα μετάλλια με τον Χριστό Μεγάλο Αρχιερέα και σταυρό, ο άγιος Γεώργιος έφιππος δρακοντοκτόνος και τετραμελής στρατιωτική ομάδα, υποβαστάζουσα τα στοιχεία της χρονολογίας 1875 (Εικ. 24). Παρόμοιος γλυπτός διάκοσμος σώζει και το αντίστοιχο υπέρθυρο της Κοίμησης της Θεοτόκου στα Πουγκάκια (1895).

Τα λαϊκά εκκλησιαστικά λιθανάγλυφα της περιοχής διασώζουν προσφιλή και καθιερωμένα θέματα, που είναι κοινά αυτή την εποχή στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας⁴⁷. Το θεματολόγιο περιλαμβάνει κυρίως σταυρούς, μορφές αγγέλων και αγίων, φυτικά και άνθινα μοτίβα⁴⁸, αλλά και θέματα από το ζωικό βασίλειο⁴⁹ (Εικ. 25). Ο φυτικός διάκοσμος έχει κυρίως διακοσμητικό χαρακτήρα, ενώ οι υπόλοιπες θεματικές ομάδες εμπεριέχουν τους συμβολισμούς των λαϊκών αντιλήψεων της εποχής και αποκτούν αποτρεπτικό και φυλακτικό χαρακτήρα⁵⁰. Τα χαρακτηριστικά των μορφών αποδίδονται σχηματοποιημένα και ενίοτε μόνο με το περίγραμμά τους. Αν και η τεχνική στα περισσότερα από τα παραδείγματα είναι λαϊκότροπη, σε αρκετές περιπτώσεις είναι αξιοπρόσεκτη η προσεγμένη εκτέλεση των λεπτομερειών. Η θεματογραφία και η τεχνική των λιθανάγλυφων της Σπερχειάδας προσιδιάζει σε αυτές των λιθοξόων από τη βορειοδυτική ηπειρωτική Ελλάδα, από την οποία προέρχονται τα σημαντικότερα ισνάφια την εποχή αυτή⁵¹. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αγίου Αθανασίου στο Γαρδίκι, όπου οι ηλικιωμένοι κάτοικοι μνημονεύουν ότι το 1912 φημισμένοι μάστορες από το Μαυρίλο Φθιώτιδας

50.Γενικά για τη λιθογλυπτική, βλ. Α.Ε. Φλωράκης, Η λαϊκή Λιθογλυπτική της Τήνου, Αθήνα 1979. Α. Πετρονώτης << Λιθανάγλυφα θυρώματα εκκλησιών Δυτικής Θεσσαλίας με νεοκλασσικές επιδράσεις >>, Ανθρωπολογικά 3 ( 1982 ), 41-63 . Λ.Γουργιώτη, Λιθανάγλυφα και μάστοροι της πέτρας στη Δυτική Θεσσαλία, Αθήνα 2001. Δ.Α. Λιάκος . << Περί της Μεταβυζαντινής Γλυπτικής του Θεσσαλικού Χώρου >>, στο ¨΄ Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2 ( Βόλος 16-19 Μαρτίου 2006 ) Πρακτικά, Τόμος Ι΄- Θεσσαλία 2009 657-658, σημ.6 ( όπου αναλυτική βιβλιογραφία) . Για τις κατηγορίες των θεμάτων της μεταβυζαντινής γλυπτικής, την καταγωγή και το συμβολισμό τους, βλ. Π.Π. Θεοδωρακάκου-Βαρελίδου,Λιθανάγλυφα κοσμικών και ταφικών μνημείων της Μάνης, περιόδου 1780-1800 - 1930 ( αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ) , Θεσσαλονίκη 2000, 1- 4 97 – 132 ( με αναλυτική βιβλιογραφία )

51 . Λιάκος, Λιθανάγλυφα Αγίου Όρους, 123

52 . Λιάκος, Μεταβυζαντινή Γλυπτική Θεσσαλικού Χώρου, 661

53- Κ. Γ. Κορρέ, Η ανθρώπινη κεφαλή. Θέμα αποτρεπτικό στην Νεοελληνική Λαϊκή Τέχνη , Αθήναι 1987 Δημητρακοπούλου- Σκυλογιάννη. Τμήμα μαρμάρινου αρχιτεκτονικού μέλους 220-223 . Λιάκος. ο.π. 662

Π.Μ. Μυλωνάς, << Η Μονή Δολιανών ή Κρανιάς στην Πίνδο >> Τρικαλινά 2 ( 1982 ) 103-105-107 εικ.12-16 Λιάκος. ο.π-659-664 . Του ίδιου. Λιθανάγλυφα Αγίου Όρους, 127-132

έκτισαν τον ναό με λίθους μεταφερμένους από το Κρίκελλο Ευρυτανίας. Η απόδοση, ωστόσο, των λιθανάγλυφων της περιοχής σε συγκεκριμένους λιθοξόους ή συνεργεία απαιτεί περαιτέρω επισταμένη έρευνα, καταγραφή και ταξινόμηση του άγνωστου υλικού αυτής της περιόδου από τον ευρύτερο Φθιωτικό χώρο⁵².

Στους περισσότερους ναούς της περιοχής τα τέμπλα είναι απλά ξύλινα, με λίγα διακοσμητικά στοιχεία και συνήθως έχουν αντικαταστήσει παλαιότερα⁵³. Στους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους ενοριακούς ναούς της περιοχής φιλο-τεχνήθηκαν ξυλόγλυπτα τέμπλα⁵⁴, από τα οποία ελάχιστα είναι ενυπόγραφα. Το σημαντικότερο παράδειγμα ενυπόγραφου τέμπλου βρίσκεται στην Κοίμηση Θεοτόκου Παλαιοβράχας (Εικ. 26), στο επιστύλιο του οποίου υπογράφει ο Μετσοβίτης ταγιαδόρος Γιώργης Μηλιώτης ή Μέρανος ή Μπαλτζόης, και ο γιος του Νικόλαος, με έτος περαίωσης το 1892⁵⁵. Οι ίδιοι φιλοτέχνησαν το κιβώριο της αγίας τράπεζας, το δεσποτικό θρόνο ( Εικ. 27) και τον άμβωνα.

55 . Ονομαστός στην περιοχή της Σπερχειάδας είναι ο λιθοξόος Γρηγόρης Κοντοδήμος από το Νικολίτσι, που εργάστηκε στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα μεταξύ άλλων στον Άγ- Νικόλαο

Χαλίλης και στην Κοίμηση της Θεοτόκου Νικολιτσίου. Την ίδια εποχή έδρασαν με τα συνεργεία τους ο αρχιμάστορας Γεώργιος Ζούμπος από τη Γραμμένη Οξυά, που έχτισε τον Άγιο Δημήτριο Κυριακοχωρίου και τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας, καθώς και ο Ιωάννης Ευθυμίου από την Κάψη, που έχτισε το 1930 τον Άγιο Αθανάσιο Καναλίων.

Για την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική, βλ, Κ.Α. Μακρής, Εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα, Αθήνα 1982, σποραδικά. Δ.Γ. Καλούσιος, << Μετσοβίτες ξυλογλύπτες στο νομό Τρικάλων

( 18^ος-19^ος- και 20^ος αιωνας ) >> Στο Α΄ Συνέδριο Μετσοβίτικων Σπουδών ( Μέτσοβο 28-30 Ιουνίου 1991 ). Πρακτικά, Αθήνα 1997, 41-154. Τρ. Παπαζήσης, << Μετσοβίτες ταλιαδόροι >> στο

Β΄ Συνέδριο Μετσοβίτικων Σπουδών << Μέτσοβο 9-11 Σεπτεμβρίου 1994 >> Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου ) Πρακτικά, Αθήνα 1997 , 41 – 154 των εκκλησιών στον Ηπειρωτικό χώρο κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και οι τεχνίτες του ξύλου. ( Διδακτορική διατριβή ) Ιωάννινα 2002 ( όπου και αναλυτική βιβλιογραφία ) .

57 Θ. Ν. Καραγιάννης , << Η Λαϊκή Ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια Φθιώτιδας >> Γαρδικιώτικα 23, Γενάρης 1982, 12-15 Θ.Μ. Προβατάκης, << Ένα άγνωστο λαϊκό ξυλόγλυπτο

τέμπλο στο Ροβολιάρι Φθιώτιδας >> στο Α΄ Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών- Γλώσσα,ιστορία,λαογραφία ( Λουτρά Υπάτης 27 - 29 Απριλίου 1990 ) Πρακτικά, Λαμία 1993 183-194 . Τ. Ευθυμίου , Θ. Κολιόπουλος, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο Κοίμησης της Θεοτόκου Παλαιοκάστρου, Λαμία 2008. Τ. Ευθυμίου, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο Αγίου Νικολάου Ζιώψης, Λαμία 2009. Δ.Θ. Νάτσιος,

<< Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Παναγίας Δέσποινας – Λαμίας- 18^ος αιων. Φθιωτικά Χρονικά 32, ( Λαμία 2001 ) 87-94.

Ο Γ. Πλατάρης ( Το Σημειωματάρι ενός Μετσοβίτη 1871-1943 , Αθηνα 1972 σποραδικα ) αναφέρεται στη δράση του ξυλογλύπτη Δημήτριου Μέρανου και του πατέρα του, Γιώργη

Μέρανου ή Μηλιώτη ή Μπαλτζόη. Επίσης καταγράφει τις περιοχές, στις οποίες φιλοτέχνησαν ξυλόγλυπτα τέμπλα ο Ανάστασης Μούσκου ή Μόσχος με την οικογενειακή κομπανία των Γκιώνηδων, όπως στο Δομοκό το 1875 στο Πουρνάρι ή Πρινάρι στη συνέχεια, στο Καλεράρι,

στην Πλόπη, στη Χομίργιαννη και στο Καστρί το 1879 στο Ροβολάρι το 1882, στον Άγ. Ιωάννη το Θεολόγο στην Γιαντζιού, στην Υπάτη το 1886, στη Σελίτζιανη το 1887, και στους Κορυσχάδες το 1889. Μαζί τους ήταν και ο γιος του Γιώργη Μέρανου, Νικόλαος.

Ο ξυλογλύπτης Στυλιανός Υφαντής από τη Μεγάλη Κάψη υπογράφει στα 1930 και 1931 το τέμπλο και τον δεσποτικό θρόνο του Αγίου Νικολάου Αργυρίων. Άλλα σημαντικά, λαϊκότροπα, ανυπόγραφα ξυλόγλυπτα τέμπλα απαντούν στην Κοίμηση της Θεοτόκου Κολοκυθιάς (1851), όπου βρίσκονται και δύο ξυλόγλυπτοι κηροστάτες από το ξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία Κολοκυθιάς (1903), στον Άγιο Αθανάσιο Γυφτοχωρίου (1852), στον Άγιο Νικόλαο Χαλίλης (1860), στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης (1889), στον Άγιο Νικόλαο Κυριακοχω-ρίου, στην Κοίμηση της Θεοτόκου Γόργιανης (1860), Νικολιτσίου (1880) και Πουγκακίων (1895)⁵⁶. Το πρόσφατα επιχρωματισμένο τέμπλο στους Αγίους Αποστόλους Πιτσίου (1902) προέρχεται από τον Άγιο Νικόλαο Λευκάδας. Στα παραδείγματα αυτά ο φυτικός διάκοσμος αποδίδεται με χαμηλό ανάγλυφο και εμπλουτίζεται με ανθρώπινες και ζωόμορφες παραστάσεις. Αρκετά τέμπλα έχουν δεχτεί, δυστυχώς, ακαλαίσθητες επεμβάσεις με ασύμβατες χρωματικές επικαλύψεις, οι οποίες αλλοιώνουν ανεπανόρθωτα τη μορφή των έργων και συντελούν στην περαιτέρω φθορά τους, με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα το τέμπλο στο ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Κολοκυθιά.

Οι ελάχιστοι άμβωνες που σώθηκαν από το πνεύμα «εξωραϊσμού» των ναών έχουν τη μορφή υπερυψωμένου πολυγωνικού εξώστη με κωνική οξυκόρυφη βάση και συνήθως μαζί με τους δεσποτικούς θρόνους και τα προσκυνητάρια φιλοτε-χνούνται από το ίδιο συνεργείο, όπως καταγράφεται στην Κοίμηση της Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα (1892) και στα Πουγκάκια (1895)⁵⁷, στον Άγιο Νικόλαο Κυριακοχωρίου, στον Άγιο Αθανάσιο στα Κανάλια και στο Γαρδίκι (1912).

Στο εσωτερικό αρκετών ναών διατηρούνται οι αρχικές ξύλινες πολύχρωμες οροφές, διακοσμημένες με γεωμετρικά σχήματα από πηχάκια ή φατνώματα και ένθετα ξύλινα ή ζωγραφισμένα διακοσμητικά ανθέμια και σταυρούς, όπως στον Άγιο Νικόλαο Αργυρίων, στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης ή στην Κοίμηση Κολοκυθιάς. Στον Άγιο Νικόλαο Αργυρίων (1911) διαμορφώνεται ψευδοτρούλος στο μέσο της οροφής του μεσαίου κλίτους με τη μορφή του Παντοκράτορα, κατασκευασμένος από την οικογενειακή κομπανία των Βλα-χαίων, μαραγκών από τη Γραμμένη Οξυά⁵⁸.

Στην περιοχή της Σπερχειάδας χαρακτηριστική είναι η απουσία τοιχογραφιών στους ναούς, προφανώς εξαιτίας της δυσκολίας ερανισμού χρημάτων για την εκτέλεσή τους. Εξαίρεση αποτελούν τέσσερις μόνο ναοί, οι οποίοι φέρουν αποσπασματικά τοιχογραφίες της εποχής που εξετάζουμε. Στην κόγχη της πρόθεσης του Αγίου Αθανασίου Γυφτοχωρίου (1852) απεικονίζεται η Αποκαθήλωση του Χριστού με τη Θεοτόκο, τη Μαρία τη Μαγδαληνή, τον Θεολόγο και τον Λογγίνο.

Καραγιάννης, Λαϊκή Ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια 12-15.
Καραγιάννης, ό.π. 12-15.
Β.Κ. Κανέλλος, Γραμμένη Οξυά (Σιτίστα).Ιστορία- Λαογραφία, Λαμία 2009 ,101.

Στην κόγχη της πρόθεσης του Αγίου Νικολάου Χαλίλης (1860) απεικονίζεται επίσης η Αποκαθήλωση. Στον τρούλο και στην κόγχη του Ιερού στην Κοίμηση Παλαιοβράχας (1875) παριστάνονται αντίστοιχα, με άτεχνη επιζωγράφιση, ο Παντοκράτορας, οι Προφήτες και οι τέσσερις Ευαγγελιστές, η Πλατυτέρα, η Κοινωνία των Αποστόλων και οι συλλειτουργούντες Ιεράρχες. Τέλος στον τρούλο της Κοίμησης της Θεοτόκου στα Πουγκάκια (1895) απεικονίζεται ο Παντοκράτορας στο θόλο, ολόσωμοι Προφήτες στο τύμπανο και οι τέσσερις Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα (Εικ. 28). Φαίνεται πως και η ορεινή περιοχή της Σπερχειάδας εντάσσεται στο γενικότερο οικονομικό κλίμα της εποχής, που δεν ευνοεί την παραγγελία πολυδάπανων τοιχογραφημένων συνόλων από το θρησκευόμενο, αλλά με πενιχρές οικονομικές δυνατότητες, εκκλησιαστικό ποίμνιο της εποχής.

Αντίθετα, αυξημένη είναι η παραγωγή των φορητών εικόνων, η δαπάνη των οποίων ήταν περισσότερο προσιτή στα περιορισμένα οικονομικά των κατοίκων της περιοχής. Καταγράφηκε ένας πολύ μεγάλος αριθμός φορητών εικόνων σε όλους σχεδόν τους ναούς της περιοχής, πολλές από τις οποίες αποτελούν ενυπόγραφα έργα, γνωστών αγιογράφων που εργάστηκαν στον ευρύτερο χώρο της Φθιώτιδας και της Ευρυτανίας⁵⁹. Τα περισσότερα έργα, όπως συνηθίζεται στην εποχή αυτή, φέρουν εκτός από την υπογραφή του καλλιτέχνη και τη χρονολογία εκτέλεσής τους. Στις περιπτώσεις που οι δεσποτικές εικόνες κάποιου ναού αποτελούν δημιούργημα του ίδιου καλλιτέχνη, υπογραφή φέρουν άλλοτε όλες, άλλοτε δύο ή τρεις και συχνά μόνο η μία.Διασώζονται τα ονόματα είκοσι τουλάχιστον επώνυμων αγιογράφων. Ανάμεσα στους παλαιότερους ξεχωρίζουν ο Κωνσταντίνος που ζωγραφίζει στα 1838 δύο εικόνες στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου⁶⁰ και ο Γεώργιος Δ. Ζωγράφος

62.Γενικά για την αγιογραφία στη Φθιώτιδα βλ- Π.Ι-.Βασιλείου << Ανηγέρθη ο πάνσεπτος και ιερός ούτος ναός >> Φθιώτις 4 (1958 22. Ι.Κ. Λαθύρης << Ο ταπεινός αγιογράφος της τουρκοκρατίας >> Φθιωτική Σκέψη 3,4 ( (Μάιος,Αύγουστος 1979 ) 183-185 . Αιμ. Οθρυώτης << Φθιωτική Αγιογραφία >> Φθιωτικά Χρονικά 1 ( Λαμία 1980 ) 74-78 . Δ. Θ. Νάτσιος << Φθιωτική Αγιογραφία >>. Φθιωτικά Χρονικά 1 Λαμία 1980.- Γ- Λαθύρης << Λησμονημένοι λαϊκοί αγιογράφοι >> (Συμβολή στην ιστορία της Φθιωτικής Αγιογραφίας ) Φθιωτικά Χρονικά 2( Λαμία 1981 ) 140-141. Αλ. Κάιλας. << Αγιογράφοι της Φθιώτιδας από τον 17^ο αι. μέχρι σήμερα >> Φθιωτικός Λόγος 1 ( Δεκέμβριος 1991 ) 19-25. Ν. Γραίκος, ( Ο ζωγραφικός χώρος στην ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική '19^ος , αρχές 20^ου αι.)στοιχείο συνέχειας ή ασυνέχειας της παράδοσης ; ), στο Α΄ Επιστημονικό Συμπόσιο της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης ( Β΄ Αμφιθ. Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, 14,15 Μαρτίου 2008 ) Πρακτικά, Αθήνα 2009 268-269

Στην εικόνα με τους Τρεις Ιεράρχες σώζεται επιγραφή με την υπογραφή του. ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ0838 ΧΕΙ (Ρ) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ενώ στην πάριση εικόνα με τον προφήτη Ηλία και τον άγιο Θεόδωρο μόνο η χρονολογία 1838

που υπογράφει στα 1854 τη μεγάλη εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου στον Άγιο Αθανάσιο Γυφτοχωρίου⁶¹. Σημαντικό και μεγάλο έργο άφησαν ο Ιωάννης Αναγνώστης Ζωγράφος από τα Γρεβενά ή Γρεβενίτης και οι γιοι του Αναστάσιος και Δημήτριος⁶². Η οικογένεια Γρεβενίτη δραστηριοποιήθηκε αρχικά στη Φθιώτιδα και την Ευρυτανία, όπου πατέρας και γιοι εκτέλεσαν πλήθος παραγγελιών για ναούς της περιοχής, όπως για την Αγία Τριάδα, τον μητροπολιτικό ναό του Καρπενησίου⁶³, ενώ στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στα Πουγκάκια. Το εργαστήριό τους ήταν παραγωγικότατο και τα υπογεγραμμένα έργα τους στην περιοχή καλύπτουν την περίοδο από το 0855 έως και το 0903⁶⁴ (Εικ. 29). Ακολουθούν με σειρά ενυπόγραφων έργων σε ναούς της ευρύτερης περιοχής της

64.Δέηση του δούλου του θεού Καλινίκου ιερομονάχου εκ κόμης Γιφτοχόρι 1854 // διά χειρός Γεωργίου Δ. Ζωγράφου.

Οθρυώτης, Φθιωτική Αγιογραφία,75. Κάιλας, Αγιογράφοι της Φθιώτιδας,21-22 Γραίκος, Ζωγραφικός χώρος,268.
Ο Ιωάννης Γρεβενίτης υπογράφει στην Αγ.Τριάδα τις δεσποτικές εικόνες του 1843, τις εικόνες Δωδεκαόρτου και την εικόνα των Τριών Ιεραρχών του 1855, τη δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα από την παλαιά εκκλησία της Παναγίας του 1862, και τις τοιχογραφίες του 1866, ενώ οι γιοι του τις νεώτερες τοιχογραφίες των 1895 και 1896. ( Π. Ι. Βασιλείου

Η εκκλησία Αγ. Τριάδα του Καρπενησίου. Αθήνα 1962,60-66, εικ. 37,40-41,43,46,48,51 )

Ενυπόγραφα έργα του Ιωάννη βρίσκονται στην Αγία Παρασκευή Δομιανών, του 1858 ( Π.Ι.Βασιλείου, Η Παναγία Δομνιανίτισσα+ Αθήνα 1959,10 ) και στην Αγία Παρασκευή Κομποτάδων των 1888 και 1889 ( Λαθύρης, Λαϊκοί αγιογράφοι 141)

Ο Ιωάννης υπογράφει στα 1855 στον Αγ. Νικόλαο Πουγκακίων τις δεσποτικές εικόνες με τον Παντοκράτορα ΕΓΕΝΕΤΟ 1855 ΙΟΥΝΙΟΥ 25 Δια χειρός Αναγνώστου Ι. Ζ. Γρεβενών // ΕΖΩΓΡΑΦΙΣΘΕΙ Δια ΒΟΗΘΗΑ ΤΩΝ ευσεβών Χριστιανών της χώρας Π. Κ. και τους Τρεις Ιεράρχες 1855. χειρός Ιω. Ζ. Γρεβενών ιουνήου 127. Ο Αναστάσιος υπογράφει στα 1861 στον Άγ. Νικόλαο Χαλίλης τη δεσποτική εικόνα με τον άγιο Νικόλαο και σκηνές του βίου του. Εγένετο Δαπάνη, των συνδρομιτών του χωριού Χαλίλης1861 // Διά χειρός Αναγνώστου Ζωγράφου και Αναστασίου εκ Γρεβενών, στα 1869 στο ξωκκλήσι του Αγ. Γεωργίου Μπρούφλιανης την εικόνα με τον άγιο Γεώργιο. Γεώργιος Γεραντώνη 1869. Α. Ζωγράφος εκ Γρεβενών,στα 1875 στον Άγ. Αθανάσιο Καναλίων την εικόνα προσκυνηταρίου με τον άγιο Αθανάσιο.

ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΣΗΛΕΒΙΣΤΑΣ // απριλίου 10 / 1875 Δια χηρός Αναστ. Ιω. Ζωγράφου, στα 1878 στον Άγ. Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας την εικόνα

με τον άγιο Χαράλαμπο. Κατηξιώθης, Χαράλαμπε, εκ ξίφους και λαμπρότητος και χαράς των Μαρτύρων // 1878 Σεπτεμβρίου 2 εκ χειρός Αναστ. Ιω. Ζωγράφου, στα 1881 στο ξωκλήσι της

Κοίμησης της Θεοτόκου Νικολιτσίου τη δεσποτική εικόνα με τον Πρόδρομο. ΔΑΠΑΝΗ του Ιω.Λ.ΖΗΣΙΜΟΥ την 5 Νοεμβρίου 1881 και δια χειρός Α.Ι. Ζωγράφου, στα 1882 στον ενοριακό

ναό της Αγ. Παρασκευής Σπερχειάδας την εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου, που προέρχεται από το παλαιό ξωκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου Γόργιανης. Διά χειρός Αναστασίου

Ιω(άννου) / Ζωγράφου εκ Γρεβαινών // (Δαπ)άνη Α(π)οστόλη/ Z…( άκη και εις μνημό(συνον) . Ιουνίου 12- 1882, στα 1888 στον Άγ. Νικόλαο Μπρούφλιανης την εικόνα προσκυνηταρίου με τον άγιο Νικόλαο. ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗ Γεωρ. Ευστ. ΓΕΡΑΝΤΩΝΙΣ/ . Έργον Αναστασίου Ιω. Ζωγράφος την 15 Απριλίου 1888, τέλος στα 1894 ο Αναστάσιος υπογράφει μαζί με τον Δημήτριο στον Άγ- Αθανάσιο Γαρδικίου την εικόνα με τον άγιο Δημήτριο. Άπασα η εργασία της

Σπερχειάδας ο Δημήτριος Ιωάννου Ζωγραφίδης (μνεία 1872)⁶⁵, ο Νικόλαος Δημητρίου Σαρρής ή Παπα-Νικόλαος Σαρρής από το Νεοχώρι Τυμφρηστού (μνείες 1876 και 1891)⁶⁶ (Εικ. 30), ο Γρηγόριος Κοιρανίτης, ιερομόναχος από τη Σκόπελο (μνεία 1880)⁶⁷, ο Αποστόλης Κυρίτζης (μνεία 1877)⁶⁸, ο Χ. Μάθος από την Ήπειρο (μνεία 1893)⁶⁹, ο αυτοδίδακτος αγιογράφος Βασίλης Μπακογιάννης από τη Φτέρη (μνείες 1903, 1904 και 1906)⁷⁰ (Εικ. 31), ο Αθανάσιος Αποστολίδης ο Μακεδόνας από το Λέχοβο της Φλώρινας (μνείες 1906, 1914, 1918, 1921 και 1938)⁷¹, ο Κομνάς Παπαγιαννάκος, κουνιάδος του Αποστολίδη (μνεία 1929)⁷², ο Σίμων Δ. Σίμος από την Υπάτη (μνείες 1911 και 1912)⁷³ (Εικ. 32) και ο Γιώργος Σαραφιανός από τη Σιάτιστα (μνείες 1916 και 1926)⁷⁴. Σημαντική παραγωγή φορητών εικόνων σε τσίγκο άφησε σε πολλούς ναούς της περιοχής ο γραμματοδιδάσκαλος, ιστορικός και αυτοδίδακτος αγιογράφος από τη Φτέρη, Γεώργιος Νικολάου Τσιούστας (1871-1956) (Εικ. 33)⁷⁵.

ζωγραφικής χρωματισμού και χρυσωμάτων εγένετο δια χειρός . Αδελφών Αναστ. και Δημ. Γρεβενίτου 1894 Οκτωβρίου 8. Ο Δημήτριος υπογράφει στα 1898 μεγάλη δεσποτική εικόνα με

τον Πρόδρομο, που φυλάσσεται σήμερα στο ξωκκλήσι του Αγ. Πνεύματος Λευκάδας. Διά Δαπάνης Ιω. Γ. (….) σα 1898 Φεβρουαρίου 8 // Έργον Δημ. Ιω. Γρεβενών, στα 1092 στον Άγ. Νικόλαο Χαλίλης την εικόνα με τον άγιο Γεώργιο. Έργον Δ.Ι. Γρεβενίτου 1902, στα 1904 στην Κοίμηση της Θεοτόκου Πουγκακίων τη δεσποτική εικόνα με τους αγίους Χαράλαμπο και Τρύφωνα. 1904 Ιουνίου 10 Έργον Δ. Ι. Γρεβενίτου, τέλος στα 1913 στον Άγ. Αθανάσιο Καναλίων την παράσταση με τον ένθρονο Χριστό Παντοκράτορα του δεσποτικού θρόνου. Εν Αγιάννη τη 22 Απριλίου 1913. Έργον Δ.Ι.Γρεβενίτου.

Υπογράφει στα 1872 στον Άγ. Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας τις δεσποτικές εικόνες με τον Πρόδρομο. Δέησις του δούλου του θεού Ευσταθίου Κωνσταντίνου Πουγγάκι τη 7 Αυγούστου 1872 δια χειρός Δ. Ι. Ζωγραφίδου και τον άγιο Νικόλαο. Δαπάνη των κατοίκων Στάγιας χειρ Δ.Ι.Ζωγραφίδης.
Έδρασε κυρίως στην Ευρυτανία, αλλά έργα του σώζονται διάσπαρτα και σε ναούς της Φθιώτιδας ( Οθρυώτης, Φθιωτική Αγιογραφία 76 . Κάιλας, Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 22 ).

Υπογράφει στα 1876 στον Άγ. Αθανάσιο Γυφτοχωρίου την εικόνα με τον άγιο Αθανάσιο. Δέησις του δούλου του θεού Κων/νος κουβέλι 1876 // . Έργον Νικ Δ. Σαρρή και στα 1891

στον Άγ.Νικόλαο Μπρούφλιανης τις δεσποτικές εικόνες με τον άγιο Αθανάσιο. Δαπάνη Αθανασίου Β.Βαλατσού. Έργον Παπανικολάου Σαρρή 1891 και τον άγιο Σπυρίδωνα. Δαπάνη Σπυρίδωνος Γεραντώνη 1891 υπό Παππανικολάου Σαρρή.

Στα 1880 υπογράφει στην Κοίμηση της Θεοτόκου Κολοκυθιάς την εικόνα με τον άγιο Αλέξανδρο. Έργον Γρηγορίου ιερομονάχου Κοιρανίτου εκ Σκοπέλου 1880.
Στα 1877 υπογράφει στον Άγ. Νικόλαο Κυριακοχωρίου τη δεσποτική εικόνα με τον Παντοκράτορα.1877 Ιουλίου 14 χειρ Αποστόλι – Κυριτζή. Έργο του είναι και η δεσποτική με

τη Θεοτόκο Οδηγήτρια-.

Στα 1893 υπογράφει στον Άγ. Νικόλαο Μπρούφλιανης τη δεσποτική εικόνα με τον άγιο Νικόλαο. Έργον Χ. Μάθου ο εξ- Ηπείρου Φ(εβρου)αρίου 29 1893.
Υπογράφει έργα του στον Αγ. Βασίλειο Φτέρης, που ανέγειρε ο ίδιος στα 1903-1904 όπως την εικόνα με τον Μυστικό Δείπνο. Μπακογιάννης και στις θύρες της Πρόθεσης με τον

αρχάγγελο Μιχαήλ και του Διακονικού με τον αρχάγγελο Γαβριήλ. υπό Β. Μπακογιάννη 1906 ( Σταμοκώστας, Φτέρη 305 )

Έδρασε στη Φθιώτιδα μέχρι το 1926 και έργα του σώζονται διάσπαρτα σε εκκλησίες της περιοχής, όπως εικόνες στους Ταξιάρχες Μεξιατών και στον Άγ. Αθανάσιο Ομβριακής ( Οθρυώτης, Φθιωτική Αγιογραφία 77 ) και τοιχογραφίες στην παλαιά εκκλησία του Αγ. Χαραλάμπους Ραχών ( Κάιλας , Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 23 ). Στα 1908 αγιογραφεί σε τσίγκο τις τρεις δεσποτικές εικόνες στην Αγ. Παρασκευή Παλαιοβράχας και υπογράφει αυτήν με τη Θε,

Αποστολίδη 'μνεία (1929) 75, ο Σίμων Δ. Σίμος από την Υπάτη

( μνείες 1911 και 1912 )76 ( Εικ- 32 ) και ο Γιώργος Σαραφιανός από τη Σιάτιστα ( μνείες 1916 και 1928 )77. Σημαντική παραγωγή φορητών εικόνων σε τσίγκο άφησε σε πολλούς ναούς της περιοχής ο γραμματοδιδάσκαλος, ιστορικός και αυτοδίδακτος αγιογράφος από τη Φτέρη, Γεώργιος Νικολάου Τσιούστας ( 1871-1956 ) ( Εικ- 33 )78.

οτόκο Οδηγήτρια. Δαπάνη Νικολάου Φαλιά εις βοήθειαν αυτού. Έργον Αθ. Αποστολίδου εν Λαμία 1908. Στα 1914 υπογράφει στους Αγ. Πάντες Γαρδικίου τη δεσποτική εικόνα με τους

αγίους Πάντες. Δαπάνη Κων. Γαρδίκη ιατρού. Έργον Αποστολίδου εν Λαμία 1914, στα 1918 εκτελεί το Δωδεκάορτο και τις δεσποτικές εικόνες στον Άγ.Αθανάσιο Γαρδικίου και υπογράφει αυτές με τον Προφήτη Ηλία. Δαπάνη Αδελφών Ηλία Κων/νου και Νικολάου Γρηγ. Κόλλια. Έργον Αθ. Αποστολίδου Λαμία, τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Εις μνήμην Κων.Βλαχάκη και

Δημ.Τσαντζάλου Ανατίθησιν Ευφροσύνη Κωνστ.Βλαχάκη και Σοφία Δημ.Τσαντζάλου.Έργον Αθ.Αποστολίδη και τους αγίους Σπυρίδωνα, Νικόλαο και Χαράλαμπο. ΔΑΠΑΝΗ

ΚΩΝ.Δ.ΒΑΡΣΑΜΗ ΣΠΥΡ.Ν.ΤΣΙΤΣΙΜΠΑΚΟΥ Έργον Αθ. Αποστολίδη, στα 19210 στο ξωκλήσι του Αγ.Γεωργίου Πουγκακίων την εικόνα προσκυνηταρίου με τον άγιο Γεώργιο. ΔΑΠΑΝΗ ΜΑ—ΑΣ Δ. ΜΑΥΡΙΚΟΥ 1921. Έργον Αποστολ( ίδου) και τέλος στα 1938 στον Άγ.Δημήτριο (Παλαιοημερολογιτών) Πουγκακίων την εικόνα με τη Θεοτόκο Οδηγήτρια. ΔΑΠΑΝΗ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΛΕΡΗ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ.Έργον Α.Αποστολίδου Αθήναι 1938.

Στα 1929 ζωγραφίζει στους Αγίους Αποστόλους Πιτσίου τις δεσποτικές εικόνες και υπογράφει αυτήν με τον Παντοκράτορα. ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΔΡ.Π.ΚΑΛΤΣΑ 1929. ΕΡΓΟΝ Κ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗ

( Οθρυώτης, ό.π. 77. Κάιλας, ό.π. 23 )

Υπογράφει στα 1911 στο ξωκκλήσι του Αγ.Νικολάου Γυφτοχωρίου τις εικόνες με τον άγιο Νικόλαο. Σίμος 1911 τη Θεοτόκο. Σ.Δ.Σίμος 1911, τον Παντοκράτορα. Σ.Δ. Σίμονος

1911 τον Πρόδρομο. Σ.Δ.Σίμος 1911 τον άγιο Σεραφείμ. Ο Άγιος Σεραφείμ των Αγράφων του Φαναρίου και Νεοχωρίου // Έργον Σίμ.Δ.Σίμου Εν Υπάτη τη 28 Οκτωβρίου 1911 και τον άγιο Δημήτριο. Έργον Σίμωνος Δ.Σίμου 1911, στα 1912 στους Ταξιάρχες Μαρμάρων την εικόνα προσκυνηταρίου με τη Σύναξη των Αρχιστρατήγων. Έργον Σίμωνος Δ.Σίμου. Εν Υπάτη τη 23Ιουλίου 1912. Για άλλα ενυπόγραφα έργα του, βλ. Οθρυώτης. o.π. 76. Κάιλας. ο.π. 23.

77.Πρόκειται για αξιόλογο αγιογράφο, που σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών, εγκαταστάθηκε στη Στυλίδα και έδρασε κυρίως στη Λαμία, όπου δημιούργησε εργαστήρι ζωγραφικής

και αγιογραφίας ( Οθρυώτης, ό.π. 77-78. Κάιλας. ο.π. 23. Στα 1912 υπογράφει στο ξωκλήσι του Αγ.Αθανασίου Κάτω Καλλιθέας την εικόνα με τον άγιο Νικόλαο. Γ.Σαραφιανός, Λαμία 1916 και στον Άγ.Αθανάσιο Γαρδικίου την εικόνα με τους αγίους Θεοδώρους. Δαπάνη Νικολάου Π. Παπανάγνου Γ. Σαραφιανός Λαμία 1916. Δέκα χρόνια αργότερα υπογράφει στον Άγ.Νικόλαο

Μπρούφλιανης τη δεσποτική εικόνα με τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Γ.Σαραφιανός 1926.

Έργα του αποθησαυρίζονται σε αρκετές εκκλησίες των ορεινών χωριών της περιοχής, όπως στο Κυριακοχώρι, στο Νικολίτσι και στη Γραμμένη Οξυά (Οθρυώτης, ό.π. 76. Κάιλας,

ο.π- 23-24. Σταμοκώστας, Φτέρη 73-74 ) Ενυπόγραφο έργο του αποτελεί η εικόνα προσκυνηταρίου με τον Χριστό Παντοκράτορα σε τσίγκο σήμερα στο ξωκκλήσι του Προδρόμου Κάτω

Καλλιθέας, άλλοτε στον ενοριακό ναό του Αγ.Γεωργίου. Αφιέρωμα Βασιλείου Κυρ.Τσιτσία ( αντί δραχμών) Γ.Ν.Τ.

Ο Τσιούστας στην Κοίμηση της Θεοτόκου Παλαιοβράχας υπογράφει με σχόλια τις δεσποτικές εικόνες με τον Παντοκράτορα. Δαπάνη Κωνσταντίνου Δ.Γεωργίου.

Γ.Ν.Τσιούστας 19 — και την Κοίμηση. Δαπάνη Γεωργίου Ράπτη. Σύνθεσις και εικονογραφία υπό Γ.Ν.Τσιούστα. Εν Φτέρη 1921. Επιτρέπεται φωτογράφησης ή οιαδήποτε αντιγραφή της

Μάλιστα, σε δεσποτική εικόνα με την αγία Τριάδα, στο ξωκκλήσι του Αγίου Πνεύματος στη θέση Ινδρίζη Λευκάδας⁷⁶, υπογράφει μαζί με την κόρη του Κωνσταντία⁸⁰. Καταγράφηκε και μία περίπτωση χρυσοπλέκτη εικόνων, αυτή του Ιωάννη Α. Αναστασόπουλου από την Πέρα Χομίργιαννη (Ανατολή) (μνεία 1925)⁸¹.

Πολλές δεσποτικές εικόνες και σχεδόν όλες οι εικόνες προσκυνηταρίων κάθε ναού συνοδεύονται από αφιερωματικές επιγραφές ή δεήσεις μεμονωμένων ατόμων ή οικογενειών, αλλά και ομάδων. Στις δεήσεις των επιγραφών αναγνωρίζονται όλες οι γνωστές σπερχειαδίτικες οικογένειες και η συχνότητα των αφιερώσεων διασαφηνίζει με τον πλέον γλαφυρό τρόπο την κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση της περιοχής την εποχή αυτή⁸². Συνάμα όμως, ανεξάρτητα από το αν οι αφιερώσεις συνοδεύουν μεγάλες δεσποτικές ή προσκυ-νηματικές εικόνες σχετικά εύπορης χορηγίας είτε μικρού μεγέθους φορητές εικόνες ταπεινότερης χορηγίας, αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα, την ευσέβεια και την ακλόνητη πίστη των Σπερχειαδιτών. Κάποιες μάλιστα αφιερωματικές δεήσεις αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για ιστορικές ενθυμήσεις⁷⁸³.

πρωτοτυπίας του παρόντος σχεδίου, μόνον κατόπιν εγγράφου αδείας του εκπονήσαντος υπογεγραμμένου, Γ.Ν.Τσιούστας. Δικό του σχόλιο σώζεται και στην εικόνα προσκυνηταρίου με την

Κοίμηση της Θεοτόκου στον ενοριακό ναό της Κοίμησης Νικολιτσίου. Με μίαν μόνην εικόνα/ την παρούσαν δύναται /να γίνη λειτουργία / Απαγορεύεται η αντιγραφή // Δαπάνη Δημητρί

ου Τ.Καϊδαντζή.Ο Γεώργιος Τσιούστας έγραψε βιβλίο για την ιστορία της Φτέρης το 1893, που ξανάγραψε το 1950 μετά την καταστροφή των χειρογράφων του στην πυρπόληση της οικίας του από τους Γερμανούς το 1944.

Το ξωκκλήσι του Αγ.Πνεύματος ανεγέρθηκε στο πρώτο μισό του 20ού αι. στη θέση παλαιότερου ναού μεγαλύτερων διαστάσεων,όπως προκύπτει από το μέγεθος των δεσποτικών ει

κόνων του 19^ου αι. που φυλάσσονται συγκεντρωμένες στο εσωτερικό του. Επιπλέον το γεγονός ότι η θέση Ινδρίζη απέχει περίπου 1-2 χλμ. δυτικά της θέσης Κεραμίδι στην κτηματική περιφέρεια του οικισμού Νεοχωρακίου του τ. Δήμου Αγίου Γεωργίου, όπου εντοπίζεται επιφανειακή κεραμική, καθώς επίσης και η γειτνίασή της, λίγο δυτικότερα, με τη θέση Τουρκομνήματα υποδεικνύουν την ύπαρξη στη γύρω περιοχή οικισμού μεταβυζαντινών χρόνων.

Η επιγραφή που συνοδεύει την εικόνα περικλείει ένα συγκινητικό πατριωτικό χαρακτήρα. Εργασία Γ.Ν. Τσιούστα και Κωνσταντίας Γ. Τσιούστα. Εν Φτέρη κατά Φθινόπωρον 1943

και ετελείωσεν αρχάς Ιανουαρίου 1944 εν διωγμώ παρά των κατακτητών // Πατριωτική έμπνευσις εφαρμογής εκ του ιερού κατά Ιωάννην Ευαγγελίου.

Ο Αναστασόπουλος στα 1925 στον Άγ. Νικόλαο Χομίργιαννης εκτελεί και υπογράφει τις εικόνες με τον προφήτη Ηλία. Δαπάνη Ηλία Γ. Ανδρίτσου εγένετο υπό του χρυσοπλέκτου

Ιωάν. Α. Αναστασόπουλου Π. Χομίργιαννη 11.7.1925 και την αγία Σοφία με τις τρεις θυγατέρες της. Η δαπάνη εκ του ταμείου ( (αγίας Σοφίας )) έργον του χρυσοπλέκτου Ι. Α. Αναστασοπούλου Π. Χομίργιαννη 2.11.1925. Την ίδια χρονιά υπογράφει στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία Μπρούφλιανης την εικόνα με τους προφήτες Ηλία και Ελισαίο. Η δαπάνη Ιωάννου ιερέως

εγένετο υπό του χρυσοπλέκτου Ι. Α. Αναστασο(πού)λ(ου) Π. Χομίργια(νν)η 1925.

Μ.Δ. Πολυβίουν (( Οι φορείς της ναοδομικής δραστηριότητας στο Πήλιο κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα (1700-1881 ) )). Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση VI ( 1453-1850 ) Αθήνα 2002 ,165-166.

Τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνας, αν και ενδεικτικά, φωτίζουν την εκκλησιαστική τέχνη της Σπερχειάδας από το 1830 έως το 1940. Την περίοδο αυτή, καταγράφεται μία δυναμική έκφραση του κοινοτικού εκκλησιαστικού πνεύματος στην ορεινή περιοχή της Σπερχειάδας, που αποτυπώνεται στην ανέγερση πολλών ναών στους πολυπληθέστερους οικισμούς (Παλαιοβράχα, Αγά, Γαρδίκι, Σέλιανη, Κυριακοχώρι) και στα περίχωρά τους. Η ανέγερση των ναών καλύπτεται πρώτιστα από εράνους και δωρεές, ενώ συνεισφέρουν και ελάχιστοι επώνυμοι χορηγοί. Από τους 95 ναούς που καταγράφηκαν 39 είναι ενοριακοί ή κοινοτικοί, 11 κοιμητηριακοί, 4 ανεγέρθηκαν στη θέση παλαιότερων, ένας είναι ιδιωτικός⁸⁰ και 40 ξωκκλήσια (Εικ. 34).

Η Σπερχειάδα εντάσσεται αρχιτεκτονικά στην ελλαδική σχολή, όπως αυτή απαντά στην Ευρυτανία, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο, και λόγω της θέσης της, δέχεται άμεσες επιρροές από τα γύρω αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα, τη Λαμία και το Καρπενήσι, ενώ ηπειρωτικές συντεχνίες στην αρχή και ντόπιες στη συνέχεια εργάζονται συχνά για την εκτέλεση των τοπικών έργων. Οι αρχιτεκτονικοί τύποι που εμφανίζονται κατά τον 19^ο και το πρώτο μισό του 20^ού αι. είναι οι πλέον συνήθεις για την εποχή. Γίνεται φανερή προσπάθεια για ανάδειξη των εξωτερικών επιφανειών των ναών, με τη συμμετρική παράθεση των ανοιγμάτων, την παρουσία λιθανάγλυφων και την επιμελημένη κατασκευή των επί μέρους μορφολογικών στοιχείων. Συγχρόνως το εσωτερικό των ναών κοσμείται με ξυλόγλυπτα περίτεχνα ή λιτά τέμπλα (Εικ. 35), άμβωνες, αρχιερατικούς θρόνους, προσκυνητάρια και ποικίλλεται με πολύχρωμες ξύλινες οροφές, έργα φιλοτεχνημένα από επώνυμους και ανώνυμους, Μετσοβίτες αρχικά και ντόπιους στη συνέχεια, μάστορες.

Οι ελάχιστες γραπτές μαρτυρίες, που υπάρχουν για τα ισνάφια των κτιστών, λιθοξόων και ταγιαδόρων που εργάστηκαν την εποχή αυτή στην περιοχή⁸¹, πλουτίζονται με τα νέα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα.

Τρία αδέλφια δαπάνησαν για την κατασκευή της δεσποτικής εικόνας των Δώδεκα Αποστόλων στους Αγ. Αποστόλους Πιτσίου και την αφιέρωσαν ως μνημόσυνο ψυχικής σωτηρίας

της μητέρας τους και του αδελφού τους που φονεύθηκε στη μικρασιατική καταστροφή του 1922 .ΔΑΠΑΝΗ ΠΑΝ. Κ. ΕΥΑΓΓ. ΚΩΝ. ΤΣΑΚΑ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΤΩΝ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓ. ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΟΣ ΕΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 1922.

Ο Άγ. Ιωάννης Θεολόγος στο κτήμα Μηνογιάννη, πέρασε πρόσφατα στην κυριότητα του κ. Γεωργίου Κυρίτση ( Κανέλλος, Σπερχειάδα 19. Κανέλλος, Ο Γουλινάς 104 ).
Καραγιάννης, Λαϊκή ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια 12-14. Ο Ευθυμίου αναφέρει ως ταγιαδόρο τον Ιωάννη Καραναστάση ή Ζωγράφο από την Ήπειρο, ο οποίος εργάστηκε στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Φθιώτιδας ( Ευθυμίου, Ξυλόγλυπτο τέμπλο Αγίου Νικολάου Ζιώψης 13-16 ) Ο Κανέλλος αναφέρει οικογένειες μαστόρων από τη Σιτίστα ( Γραμμένη Οξυά ) που εργάστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Σπερχειάδας

( Κανέλλος, Γραμμένη Οξυά 100-103 )

Σημαντικό για την ιστορία της τοπικής αρχιτεκτονικής είναι η ύπαρξη ακριβώς χρονολογημένων από επιγραφές ναών, έντεκα του 19^ου και εννέα του πρώτου μισού του 20^ού αι., οι οποίοι μπορούν ν’ αποτελέσουν στοιχείο σύγκρισης για την έμμεση χρονολόγηση και των άλλων ναών της ευρύτερης περιοχής⁸².

Την ίδια περίοδο πολλοί από τους ναούς που ανεγείρονται στις κωμοπόλεις, τα χωριά και την ύπαιθρο, κοσμούνται με φορητές εικόνες και σε τρεις μόνο περιπτώσεις με τοιχογραφίες, κυρίως από επώνυμους αγιογράφους, καταξιωμένους και σε άλλες πόλεις της περιοχής, τη Λαμία, το Καρπενήσι, τη Στυλί-δα, το Δομοκό. Η παρουσία οικογενειακών ζωγραφικών εργαστηρίων, των Γρεβενιτών, αγιογράφων από τη Μακεδονία, την Ήπειρο ακόμη και τη Σκόπελο αποδεικνύει για άλλη μία φορά ότι, μετά την Απελευθέρωση και πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αγιογράφοι από την αλύτρωτη ακόμη Ελλάδα περιοδεύουν στην ελεύθερη Ρούμελη και τον Μοριά για να διακονήσουν την ιερή τέχνη τους και να παράγουν έργα πίστης και δέησης για κοινότητες και μεμονωμένους πιστούς. Πολλοί από αυτούς αποφασίζουν να μείνουν μόνιμα στην περιοχή, όπως αποδεικνύεται από την απογραφή, ύστερα από διαταγή του Υπουργείου Εξωτερικών προς την Αστυνομική Διεύθυνση Φθιωτιδοφωκίδας, των διαμενόντων Δυτικομακεδόνων το 1910⁸³. Ανάμεσα στους απογραφέντες συμπεριλαμβάνεται και ο αγιογράφος Αθανάσιος Αποστολίδης⁸⁴ από το Λέχοβο της Φλώρινας, φημισμένο μαστοροχώρι⁸⁵. Δίπλα τους εξασκούν τη λίγη, μέτρια ή ικανή τέχνη τους ντόπιοι αγιογράφοι, αυτοδίδακτοι ή με μαθητεία, υπογράφοντας τα έργα τους και δηλώνοντας περήφανα την καταγωγή τους. Κάποιοι από αυτούς μάλιστα συνδέονται με δεσμούς αίματος, συγγένειας ή μαθητείας. Όλοι τους κινούνται στην περιφέρεια των καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής τους που αρέσκονται στη φυσιοκρατική απόδοση των μορφών, χωρίς όμως κάποιοι να ξεκόβουν τελείως από την αυστηρότητα και το ήθος της μεταβυζαντινής αγιογραφίας. Στη μέτρια τέχνη τους είναι εμφανείς τόσο οι επιδράσεις από τη ρωσική αγιογραφία της εποχής τους, όσο και τα σημάδια του δυτικότροπου κλίματος της «ναζαρηνής» λεγόμενης σχολής⁸⁶.

Αξιοπρόσεκτη είναι η διαδοχική ανέγερση των ναών Κοίμησης της Θεοτόκου Γόργιανης ( 1860 ) Αγ. Νικολάου Χαλίλης ( 1860 ) Αγ. Αθανασίου Αρχανίου ( 1861 ), και Αγ.

Νικολάου Γραμμένης ( 1862 ). Η ομοιομορφία της τυπολογίας, κυρίως των τριών τελευταίων, υποδηλώνει την κατασκευή τους από το ίδιο, πιθανότατα ηπειρωτικό, συνεργείο.

Γ. Τουσίμης, (( Εγκατάσταση και επαγγελματικές παραδοσιακές επιδόσεις Δυτικομακεδόνων στη Φθιώτιδας στις αρχές του αιώνα μας )), στο. Α΄ Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών.

Γλώσσα , Ιστορία , Λαογραφία ( Λουτρά Υπάτης 27-29 Απριλίου 1990 ) . Πρακτικά, Λ. Υπάτης , Λαμία 1993, 249-267.

Οθρυώτης, Φθιωτική Αγιογραφία 77. Κάιλας, Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 23.
Το Λέχοβο παραμένει μέχρι τις μέρες μας ένα από τα λίγα μαστοροχώρια, όπου εδρεύει,από το 1914, το (( Εθνικό σωματείο οικοδόμων και λοιπών επαγγελματικών Λεχόβου. Ο Άγιος Παντελεήμων )), ένα από τα πρώτα δέκα συνδικαλιστικά όργανα που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα.

Μέσα από την έρευνα διαπιστώθηκε και η προτίμηση των πιστών της Σπερχειάδας στη λατρεία συγκεκριμένων θείων προσώπων. Από τους 95 ναούς, δεκαέξι είναι αφιερωμένοι στο Άγιο Νικόλαο, έντεκα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, εννέα στον Προφήτη Ηλία, από οκτώ στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Γεώργιο, πέντε στον Άγιο Αθανάσιο και από τέσσερις στους Αγίους Δημήτριο, Ιωάννη τον Πρόδρομο, Κωνσταντίνο και Αγία Τριάδα.

Στην παρούσα δημοσίευση επιχειρήθηκε να συστηματοποιηθούν τα πρώτα ενδεικτικά συμπεράσματα για την αρχιτεκτονική των ναών του 19^ου αι. της ευρύτερης περιοχής της Σπερχειάδας, το ζωγραφικό και γλυπτό τους διάκοσμο, όπως διαμορφώθηκαν με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες⁸⁷, αλλά και σε συνάφεια με τις επιρροές που δέχτηκαν από άλλες, κυρίως όμορες, περιοχές του ελλαδικού χώρου, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, και από τα πλησιέστερα αστικά κέντρα, τη Λαμία και το Καρπενήσι. Η επιμελημένη κατασκευή των ναών και των ξωκκλησιών, ο μεγάλος αριθμός τους, καθώς και ο πλούτος των διατηρούμενων εκκλησιαστικών κειμηλίων στοιχειοθετούν μία σχετικά αξιόλογη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στην περιοχή της Σπερχειάδας, που ευνόησε την κινητικότητα και τη δραστηριοποίηση - αν και στο πλαίσιο μιας συντηρητικής παραδοσιακής τεχνοτροπίας - πολλών τεχνιτών είτε από τον ηπειρωτικό χώρο είτε από τους πλησιέστερους οικισμούς. Η ολοκλήρωση της μελέτης του ήδη καταγεγραμμένου υλικού προϋποθέτει την επέκταση της έρευνας και σε εκκλησιαστικά κτίσματα της ίδιας περιόδου του ευρύτερου φθιωτικού χώρου, προκειμένου να διερευνηθούν συστηματικά κύρια ζητήματα για τη δραστηριότητα των τεχνιτών, τους παράγοντες και τις επιδράσεις που διαμόρφωσαν και καθόρισαν την εξέλιξη και την παγίωση της τεχνοτροπίας τους, έτσι ώστε να επιτευχθεί η συνολική θεώρηση της εκκλησιαστικής τέχνης των νεότερων χρόνων στη Φθιώτιδα.

Γενικά για το κίνημα των Ναζαρηνών, βλ. Δ. Παπαστάμος, Η επίδραση της ναζαρηνής σκέψης στη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική, Αθήνα 1977,17 κ.εξ. Ευτ. Γεωργιά

Δυο-Κούντουρα, Θρησκευτικά θέματα στη νεοελληνική ζωγραφική (1900-1940 ) Θεσσαλονίκη 1984, 1-6. Ι.Β. Φριλίγκος, Ο αγιογράφος Κωνσταντίνος Φανέλλης και το έργο του, Αθήνα

2005 , 49-65 .Μ.Δανιήλ, Σ. Ζύρμπα , Γ. Κακαβάς, (( Η Εκκλησιαστική Τέχνη στη Σαλαμίνα, 1830-1940 )) στο Α΄ Επιστημονικό Συμπόσιο της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης ( Β΄ Αμφιθ. Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, 14-15 Μαρτίου 2008 ) Πρακτικά, Αθήνα 2009,57.

Κανέλλος, Ο Γουλινάς 113-119.

Πηγή - https://www.academia.edu/